جواب فعالیت و پرسش های نمونه و سوالات متن صفحه ۳۲ تا ۴۶ درس سوم تاریخ دوازدهم انسانی ؛ سیاست و حكومت در عصر قاجار

جواب صفحه ۳۲ و ۳۵ و ۳۷ و ۳۹ و ۴۱ و ۴۳ و ۴۴ و ۴۶ تاریخ دوازدهم انسانی که مربوط به سوال های درس سوم سیاست و حكومت در عصر قاجار است را در حاشیه نیوز برای شما دانش آموز فعال و کوشا آماده شده است. در این قسمت به حل گام به گام پاسخ فعالیت و پرسش های نمونه و سوالات متن صفحه ۳۲ و ۳۵ و ۳۷ و ۳۹ و ۴۱ و ۴۳ و ۴۴ و ۴۶ تاریخ دوازدهم متوسطه دوم رشته انسانی می‌پردازیم.

جواب صفحه ۳۲ تا ۴۶ تاریخ دوازدهم انسانی

در پاسخ فعالیت ۱ صفحه ۳۲ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

بحث و گفت‌وگو

با راهنمایی دبیر و با توجه به مطالبی که در درس ۲ خوانده‌اید، دربارۀ تأثیر وقوع انقلاب‌های سیاسی و صنعتی در کشورهای اروپایی (قرن ۱۸م) بر روابط آن کشورها با ایران در دورۀ قاجار بحث و گفت‌وگو کنید.

جواب: انقلاب‌های سیاسی و صنعتی باعث گسترش سیاست‌های اقتصادی توسعه طلبانهٔ کشورهای اروپایی در کشورهای دیگر از جمله ایران گردید. به دلیل نیاز آنها به مواد اولیه، نیروی کار ارزان، بازار فروش محصولات و سرمایهٔ مادی فراوان، سعی نمودند در ایران امتیازات سیاسی و اقتصادی فراوان به دست آورند. از این رو به استعمار ایران روی آوردند. شاهان قاجار به دلیل ناآگاهی از تحولات جهانی، امتیازات اقتصادی و سیاسی فراوانی را به اروپاییان واگذار کردند و زیر سلطه قرار گرفتند.

جواب دیگر: انقلاب‌های سیاسی و صنعتی موجب گسترش سیاست‌های اقتصادی توسعه‌طلبانه کشورهای اروپایی در دیگر کشورها، از جمله ایران، شدند. این کشورها به دلیل نیاز به مواد اولیه، نیروی کار ارزان، بازار فروش محصولات و سرمایه‌های مادی فراوان، تلاش کردند تا امتیازات سیاسی و اقتصادی زیادی را در ایران به دست آورند. به همین دلیل، به استعمار ایران روی آوردند. شاهان قاجار به دلیل ناآگاهی از تحولات جهانی، امتیازات اقتصادی و سیاسی زیادی را به اروپاییان واگذار کردند و به این ترتیب تحت سلطه آن‌ها درآمدند.

در پاسخ فعالیت ۲ صفحه ۳۵ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

بررسی شواهد و مدارک

وصف قائم مقام فراهانی را از زبان یکی از شاهزادگان قاجاری بخوانید و به پرسش‌های مربوط به آن پاسخ دهید.

«از عهد کیومرث که بنای سلطنت در ایران شد، چنان وزیری با تدبیر و دستوری بی‌نظیر به نظر ارباب بصیرت نرسیده. الحق که از جمیع علوم و کمالات آراسته، در علم عربیت و حکمت الهی استاد و در علوم ریاضی رایض میدان بلاغت و استحضار… اشعار دَری و تازیش دُرّ شاهوار… باری با وجود کثرت مشاغل نهایت غرابت را دارد که شخصی به این قسم بتواند از هر علمی از علوم با بهره باشد … از هنگام حرکت محمدشاه از آذربایجان تا پنج ماه توقف در دارالخلافۀ طهران، قائم‌مقام به اقتدار گذرانیده، به طریقی که احدی بدون اذن وی قدرت رفتن خدمت شاه را نداشته و محمدشاه بدون اذن او دیناری به کسی نداده، چنانچه اگر هم مایل به بخشش بود هرآینه موجب ملامت قائم‌مقام می‌گردید. در این موارد که گرفت و گیر قائم‌مقام از حد اعتدال گذشت، جمعی دوستان بدو گفتند که این قدر بر پادشاه تنگ گرفتن و غدغن نمودن که هیچ کس نزد او آمد و رفت نکند و پادشاه معاشرت با احدی ننماید، درست نیست، عاقبت به تو کم مرحمت خواهد شد. در جواب گفته بود که این امور سلطنت را پادشاه درست مطلع نیست؛ چون که اول دولت است، می‌ترسم غافل شوم و غفلتی به هم رسد و کارهای پخته خام گردد. دلم به جهت زحمت‌های خودم خواهد سوخت» (سفرنامۀ رضاقلی میرزا نوۀ فتحعلی‌شاه، ص ۳۱-۳۲).

۱- با توجه به اینکه قائم‌مقام برای به سلطنت رساندن محمد شاه، پدر رضاقلی میرزا را از میان برداشت، آیا نویسنده انصاف را دربارۀ او رعایت کرده است؟

جواب: بله، در نوشته‌هایش از قائم‌مقام به خاطر کمالاتش ستایش کرده است و نیز اینکه باید او جانب اعتدال را در امور به خصوص نسبت به رفتارش با پادشاه رعایت می‌کرد.

جواب دیگر: بله، او در نوشته‌هایش از قائم‌مقام به خاطر کمالاتش ستایش کرده و همچنین اشاره کرده است که او باید در امور، به ویژه در رفتار با پادشاه، جانب اعتدال را رعایت می‌کرد.

۲- قضاوت و تحلیل شما از اقدام قائم‌مقام در ممانعت از دخالت ناروای شاه، حرم‌سرا و درباریان در ادارۀ امور کشور چیست؟

جواب: از آنجا که در دوران حساس قاجاری سیاست نمی‌بایست بازیچهٔ دست افراد سودجو و ناآگاه شود، قائم‌مقام سعی کرد برحسب وظایف و وطن دوستی رفتارهای درباریان و شخص شاه را کنترل کند و از آسیب رساندن به کشور جلوگیری کند.

جواب دیگر: از آنجا که در دوران حساس قاجاری سیاست نباید به بازیچه‌ای در دست افراد سودجو و ناآگاه تبدیل می‌شد، قائم‌مقام تلاش کرد تا بر اساس وظایف و وطن‌دوستی، رفتارهای درباریان و شخص شاه را کنترل کند و از آسیب رساندن به کشور جلوگیری نماید.

در پاسخ کاوش خارج از کلاس صفحه ۳۷ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

با راهنمایی دبیر، بخشی از سفرنامه‌های ناصرالدین‌شاه به فرنگستان را انتخاب و گزارشی از خاطرات و بازدیدهای او در یک صفحه تهیه کنید.

جواب: ناصرالدین‌شاه قاجار در طول سلطنت خود سه بار به کشورهای اروپایی سفر کرد که اولین سفر او در سال ۱۲۹۰ هجری قمری (۱۸۷۳ میلادی) انجام شد. در این سفر، او با هدف آشنایی با پیشرفت‌های علمی و صنعتی اروپا و همچنین تقویت روابط دیپلماتیک با کشورهای اروپایی به فرنگستان رفت.

در سفر اول، ناصرالدین‌شاه از کشورهای مختلفی از جمله فرانسه و انگلیس بازدید کرد. او در این سفر با تأسیسات صنعتی و نظامی، معماری‌های مدرن و شیوه‌های زندگی مردم اروپایی آشنا شد. سفرنامه‌های او شامل توصیف‌های دقیق از شهرها، مردم و فرهنگ‌های مختلف است. او به ویژه به زیبایی‌های پاریس و لندن اشاره کرده و تحت تأثیر تکنولوژی و نظم اجتماعی این کشورها قرار گرفت.

در سفر دوم خود در سال ۱۲۹۵ هجری قمری (۱۸۷۸ میلادی)، ناصرالدین‌شاه به منظور شرکت در نمایشگاه بین‌المللی در پاریس به اروپا رفت. این سفر نیز فرصتی بود برای او تا به بررسی پیشرفت‌های صنعتی و فرهنگی کشورهای اروپایی بپردازد و تجربیات جدیدی را به ارمغان آورد.

سفرهای ناصرالدین‌شاه به فرنگستان نه تنها به او این امکان را داد که از نزدیک با دستاوردهای علمی و فرهنگی اروپا آشنا شود، بلکه همچنین به تقویت روابط ایران با کشورهای اروپایی کمک کرد. این سفرها تأثیرات عمیقی بر سیاست‌ها و نگرش‌های ناصرالدین‌شاه نسبت به مدرنیزاسیون و اصلاحات در ایران داشت و او تلاش کرد تا برخی از این تجربیات را به کشور خود منتقل کند.

در کل، سفرنامه‌های ناصرالدین‌شاه نشان‌دهنده‌ی تلاش او برای آشنایی با دنیای جدید و بهبود وضعیت کشورش در برابر چالش‌های داخلی و خارجی بود.

در پاسخ فعالیت ۳ صفحه ۳۹ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

بررسی شواهد و مدارک

توضیح مورگان شوستر آمریکایی دربارۀ نحوۀ عملکرد مستوفیان را بخوانید و اشکالات نظام مالیاتی را از آن استنباط و استخراج کنید.

«از نسل‌ها و ازمنۀ سالفه مردمانی در ایران می‌باشند که آنها را مستوفی می‌خوانند. پیشه و شغل اکثر آنها ارثی است که از پدر به پسر رسیده است. آنها از وضع این کتابچه‌ها [کتابچه‌های میزان مالیات هر منطقه] مسبوق و از طریقۀ پیچیده و درهمی که مالیات هر محل به وسیلۀ آن حساب یا وصول می‌شود، مطلع بودند. هر یکی از پیشکاران یا مأمورینِ جزء، کتابچه‌های مالیاتی نقاط ابواب‌جمعی خودشان را ملکِ طِلق خود می‌دانست، نه متعلق به دولت، اگر کسی می‌خواست از تفصیل آن کتابچه‌ها مسبوق شود، یا بداند که مالیات هر محل چقدر وصول شده و چقدر آن را برای خود ذخیره و پس نهاد نموده‌اند، مستوفیان مزبور متغیر و غضبناک می‌شدند» (شوستر، اختناق ایران، ص ۳۴۱).

جواب: مورثی بودن شغل مستوفی و عدم نظارت بر عملکرد آنها، موجب اختلاس‌های مالی توسط این گروه می‌شد. مورثی بودن مانع ورود افراد شایسته به این مقام می‌شد و در نتیجه فساد مالیاتی دامنه‌دار و مداومی در امور مالی وجود داشت.

جواب دیگر: وراثتی بودن شغل مستوفی و عدم نظارت بر عملکرد آن‌ها باعث بروز اختلاس‌های مالی توسط این گروه می‌شد. این وضعیت مانع از ورود افراد شایسته به این مقام می‌گردید و در نتیجه، فساد مالیاتی گسترده و مداومی در امور مالی کشور ایجاد می‌شد.

در پاسخ فعالیت ۴ صفحه ۴۱ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

بحث و گفت‌وگو

با توجه به این سخن ناصرالدین‌شاه که «… نه قشونی داریم و نه مهمات قشونی» و این گفتۀ میرزا علی‌خان امین‌الدوله که «ایران قشون منظم آبرومند می‌خواهد. ایران باید معابرش منظم باشد. هر ساعت سفارت‌خان های مراسلۀ بالا بلند به وزارت خارجه نفرستد که فلان ایل در فلان راه مال‌التجارۀ تبعۀ مرا سرقت کرد» (امین‌الدوله، خاطرات سیاسی، ص ۶۹ و ۲۵۸)، دربارۀ تأثیرات و پیامدهای داخلی و خارجی فقدان ارتش حرف‌های و ثابت در دورۀ قاجار بحث و گفت‌وگو کنید.

جواب:– داخلی: ناامنی و در نتیجه رکود بازرگانی و کشاورزی، نابسامانی‌های اجتماعی و خونسردی‌های حکّام، گردن‌کشی ایلات، بروز آشوب‌های داخلی و …
– خارجی: نفوذ سیاسی، اقتصادی و نظامی هرچه بیشتر قدرت‌های خارجی در ایران از تصرف سرزمین‌های متعلق به کشور گرفته تا اخذ امتیازات اقتصادی، فرهنگی و حق کنسولی و …

جواب دیگر: در دوران سلطنت قاجار، ایران با چالش‌های داخلی و خارجی متعددی روبرو بود:

چالش‌های داخلی:

• ناامنی و در نتیجه رکود بازرگانی و کشاورزی
• نابسامانی‌های اجتماعی و بی‌تدبیری حکام
• قدرت‌طلبی و گردن‌کشی ایلات
• بروز آشوب‌های داخلی و نارضایتی‌های مردمی

چالش‌های خارجی:

• نفوذ سیاسی، اقتصادی و نظامی فزاینده قدرت‌های خارجی در ایران
• واگذاری امتیازات اقتصادی، فرهنگی و حق کنسولی به بیگانگان
• تصرف و اشغال بخش‌هایی از سرزمین‌های ایران توسط قدرت‌های خارجی

این چالش‌ها ناشی از ضعف و بی‌تدبیری حکومت قاجار، نفوذ روزافزون بیگانگان و نارضایتی مردم از وضعیت موجود بود. مجموعه این عوامل زمینه را برای بروز نارضایتی‌ها و در نهایت وقوع انقلاب مشروطه فراهم کرد.

در پاسخ فعالیت ۵ صفحه ۴۳ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

فکر کنیم و پاسخ دهیم

۱- با راهنمایی دبیر و با توجه به مطالبی که در درس‌های ۲ و ۳ خواندید، با یکدیگر همفکری کنید و دلایل شکست ایران از روسیه را در چارچوب محورهای مشخص شدهٔ زیر بیان کنید.

الف) نظامی: ضعف نظامی و تجهیزاتی ایران و نداشتن تاکتیک‌های درست جنگی در مقابل توان نظامی و تجهیزاتی نوین روس‌ها و ناآگاهی آنها از تحولات نظامی این کشور.

ب) سیاسی: ناتوانی فتحعلی‌شاه در تأمین تدارکات سپاه، بی‌کفایتی و سستی برخی از فرماندهان مانند آصف‌الدوله

پ) اقتصادی: ضعف اقتصاد سنتی ایران که توان پرداخت هزینه‌های سنگین لشکر ایران در مقابل نیروی مهاجم را نداشت.

ت) مناسبات خارجی: عهدشکنی‌های فرانسویان پس از قرار داد فین‌کناشتاین؛ ناپلئون فرانسوی بر خلاف تعهداتش به ایران در نبرد با روسیه کمکی نکرد و دست دوستی به سمت روس‌ها دراز کرد. همچنین به عهدی‌های انگلیسی‌ها در کمک به ایران در مقابل روس‌ها، عامل دیگری در شکست ایران از روس‌ها می‌باشد.

۲- به نقشه سرزمین‌های جدا شده از ایران در دوره قاجار نگاه کنید. چرا با اینکه سرزمین‌های جدا شده از ایران در معاهدهٔ گلداسمیت، پاریس و آخال بسیار وسیع است، دو معاهدهٔ ترکمانچای و گلستان بیشتر در ذهن مردم ایران، قبیح و ماندگار شده است؟

جواب: تکیه بیش از حد به قول و قرارهای دو کشور انگلیس و فرانسه که حاصلی جز نفوذ آنها به ویژه انگلیسی ها و شکست در جنگ با روسیه نداشت.

جواب طولانی و جامع: با وجود اینکه سرزمین‌های جدا شده از ایران در معاهدات گلداسمیت، پاریس و آخال بسیار وسیع هستند، معاهدات ترکمانچای و گلستان بیشتر در ذهن مردم ایران به عنوان معاهدات ننگین و ماندگار شناخته می‌شوند. این امر به چند دلیل اصلی برمی‌گردد:

۱- تأثیرات عمیق تاریخی: معاهدات ترکمانچای (۱۸۲۸) و گلستان (۱۸۱۳) به طور مستقیم منجر به از دست رفتن بخش‌های مهمی از سرزمین‌های ایران، از جمله قفقاز، شدند. این معاهدات نه تنها به جدایی سرزمین‌ها انجامید، بلکه احساس ملی و هویت ایرانی را تحت تأثیر قرار داد.

۲- شرایط تحمیلی: این معاهدات تحت فشار و تهدید نظامی روسیه امضا شدند و به همین دلیل، مردم ایران آن‌ها را به عنوان نشانه‌ای از ضعف و ناتوانی حکومت قاجار در برابر قدرت‌های خارجی تلقی کردند.

۳- تداوم نارضایتی: معاهدات ترکمانچای و گلستان به دنبال خود مشکلات اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه داشتند و نارضایتی‌های عمومی را افزایش دادند. این نارضایتی‌ها همچنان در خاطره جمعی مردم باقی مانده است.

۴- تفاوت با سایر معاهدات: در حالی که معاهدات گلداسمیت، پاریس و آخال نیز به جدایی سرزمین‌ها انجامیدند، اما به دلیل اینکه این معاهدات در شرایط متفاوتی امضا شدند و تأثیرات آن‌ها به اندازه معاهدات ترکمانچای و گلستان عمیق نبود، کمتر در ذهن مردم ماندگار شده‌اند.

به طور کلی، معاهدات ترکمانچای و گلستان به عنوان نمادهایی از تحقیر و از دست دادن سرزمین‌های ایران در برابر قدرت‌های خارجی در تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شوند و به همین دلیل بیشتر در ذهن مردم باقی مانده‌اند.

در پاسخ فعالیت ۶ صفحه ۴۳ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

تحلیل و قضاوت

جواب ناصرالدین‌شاه را به اعتراض دولت انگلستان به امضای قرارداد آخال توسط ایران بخوانید و تحلیل و قضاوت خود را دربارهٔ سیاست و کشورداری ناصرالدین‌شاه و موقعیت بین‌المللی حکومت قاجار بیان کنید.

«باید جواب نوشت: ما چیزی به روس ندادیم. شما که انگلیس هستید در این فقره داده‌اید. اگر از اول روس را از این همه پیش آمدن به سمت آخال و ترکمان رسما و قویا مانع می‌شدید، البته روس‌ها میدان جولان بازی خودشان را کمتر می‌کردند، بلکه هیچ نمی‌توانستند داخل شوند. وقتی که مثل شما دولتی قوی نتواند سد راه و خیال روس‌ها را بکند، ما به طریق اولی نمی‌توانیم. روس آمد آخال را گرفت؛ ما چه می‌کردیم؟ بعد گفت سرحد طبیعی خراسان و ترکمان را باید معلوم بکنید و قرار بدهید؛ ما چه می‌کردیم اگر قبول نمی‌کردیم؟ به رضایت خودش همان‌طور که آخال را تصرف کرد، حد طبیعی ترکمان را هم با خراسان به زور تصرف می‌کرد. آن وقت آیا ما باید با روس‌ها جنگ کنیم، آیا شما به ما امداد قشونی و پولی و اسلحه می‌کردید یا نه؟» (نورائی، گفت‌وگوی ملکم‌خان با لرد سالیسبوری، بررسی‌های تاریخی، ص ۱۵۳-۱۵۴).

جواب:ناصر‌الدین‌شاه درصدد برآمد تا از رقابت انگلیسی‌ها با روس‌ها در ارادهٔ کشور بهره ببرد و مانع دست‌اندازی‌های روس‌ها به ایران شود. در ناصر‌الدین‌شاه سعی می‌کرد با رویارو قراردادن این دو قدرت در مقابل هم، تضمینی برای بقای حکومتش به دست آورد. او ناتوانی خود را از ادارهٔ کشور ابراز می‌دارد. این سیاست پشت‌گرمی به دولت‌های خارجی موجب می‌شد تا شاه کشور را از داشتن نیروی نظامی قوی بی‌نیاز بداند و دست به اصطلاحات نزند.

جواب دیگر: ناصرالدین‌شاه تلاش کرد تا از رقابت بین انگلیسی‌ها و روس‌ها در راستای منافع کشور بهره‌برداری کند و مانع از نفوذ روس‌ها به ایران شود. او سعی داشت با قرار دادن این دو قدرت در مقابل یکدیگر، تضمینی برای بقای حکومت خود به دست آورد. در عین حال، ناتوانی خود را در اداره کشور ابراز می‌کرد. این سیاست تکیه بر دولت‌های خارجی باعث می‌شد که شاه ایران را از داشتن نیروی نظامی قوی بی‌نیاز بداند و از انجام اصلاحات لازم خودداری کند.

در پاسخ فعالیت ۷ صفحه ۴۴ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

بررسی شواهد و مدارک

مفاد عهدنامه‌های مجمل و مفصل را که دبیر در اختیار شما قرار می‌دهد، بخوانید و ضمن استخراج، تلخیص و مقایسۀ تعهدات ایران و انگلستان، با توجه به محتوای درس، موارد نقض این تعهدات توسط طرفین را مشخص کنید.

جواب: انگلستان در هر دو عهدنامه تعهد داده بود که به ایران در مقابل تعرض کشور دیگر کمک نظامی یا مالی بکند و همچنین از کمک به سرکشان و شاهزادگانی که علیه تاج و تخت پادشاه  قاجار قیام کنند، خودداری کند. در مسئلهٔ افغانستان دخالتی نکند و آن را موضوع داخلی ایران به حساب آورد، در عوض از ایران تضمین می‌خواست تا از کشورهایی که دشمن انگلیس محسوب می‌شوند پیمان نبندد و افراد نظامی استخدام نکند و مهم‌تر آنکه ایران محل عبور نیروهای رقیب انگلستان به طرف هند نشود.

ایران سعی نمود تمام بندهای این قرارداد را به اجرا در آورد مثلاً هرگونه رابطهٔ خود با فرانسویان را قطع کند و به نفع انگلستان موضع بگیرد، ولی انگلستان مفاد این قرارداد را زیرپا گذاشت و به ایران در مقابل هجوم روس‌ها به ایران کمکی نکرد، از امیران شورشی افغانستان حمایت کرد و زمینهٔ جدایی افغانستان از ایران را فراهم ساخت. 

جواب دیگر: انگلستان در هر دو عهدنامه متعهد شده بود که به ایران در برابر تعرض کشورهای دیگر کمک نظامی یا مالی کند و همچنین از حمایت از شورشیان و شاهزادگانی که علیه تاج و تخت قاجار قیام کنند، خودداری نماید. همچنین، انگلستان خواستار عدم مداخله در امور افغانستان و در نظر گرفتن آن به عنوان موضوعی داخلی ایران بود. در عوض، از ایران تضمین می‌خواست که با کشورهایی که دشمن انگلستان محسوب می‌شوند، پیمان نبندد و افراد نظامی استخدام نکند و مهم‌تر اینکه ایران نباید به محلی برای عبور نیروهای رقیب انگلستان به سمت هند تبدیل شود.

ایران تلاش کرد تا تمام بندهای این قراردادها را به اجرا درآورد، به عنوان مثال، روابط خود با فرانسویان را قطع کرد و به نفع انگلستان موضع‌گیری کرد. با این حال، انگلستان مفاد این قراردادها را نقض کرد و به ایران در برابر تهاجم روس‌ها کمک نکرد. همچنین، از امیران شورشی افغانستان حمایت کرد و زمینه جدایی افغانستان از ایران را فراهم ساخت.

در پاسخ پرسش های نمونه صفحه ۴۶ تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

۱- شرایط سیاسی – نظامی ایران با روسیه و انگلستان در عصر قاجار چه تفاو‌ت‌های اساسی داشت؟

جواب: کشورهای اروپایی پس از گذراندن تحولات بزرگ سیاسی – اقتصادی مانند انواع انقلاب‌ها به خصوص انقلاب صنعتی به کشورهای قدرتمند تبدیل شدند و به سلاح‌ها روش‌های جدید نظامی دست یافتند. در نقاط مختلف جهان حضور نظامی، سیاسی و اقتصادی پیدا کردند، در حالی که کشور ایران هنوز ساختار کهن نظامی و سیاسی خود را حفظ کرده بود و نسبت به ارتش و سلاح‌های مدرن اروپایی، متکی به سپاه ایلیاتی و سنتی خود بود و از هرگونه اصلاحاتی در ساختارهای سیاسی و نظامی ناتوان بود در نتیجه مورد شکست‌های سنگین نظامی واقع شد و امتیازات زیادی را به نفع روس‌ها و انگلیسی‌ها از دست داد.

جواب دیگر: کشورهای اروپایی پس از تجربه تحولات بزرگ سیاسی و اقتصادی، به ویژه انقلاب‌های مختلف و به خصوص انقلاب صنعتی، به قدرت‌های بزرگ تبدیل شدند و به سلاح‌ها و روش‌های جدید نظامی دست یافتند. آن‌ها در نقاط مختلف جهان حضور نظامی، سیاسی و اقتصادی پیدا کردند. در مقابل، ایران هنوز ساختار کهن نظامی و سیاسی خود را حفظ کرده بود و به سپاه ایلیاتی و سنتی خود متکی بود و از هرگونه اصلاحات در ساختارهای سیاسی و نظامی ناتوان بود. این وضعیت منجر به شکست‌های سنگین نظامی ایران شد و کشور امتیازات زیادی را به نفع روس‌ها و انگلیسی‌ها از دست داد.

۲- چرا شاهان قاجار قادر به اعمال کامل قدرت استبدادی خود نبودند؟

جواب: – نداشتن ابزارهای لازم مانند نظام اداری کارآمد و ارتش ثابت حرفه‌ای برای اعمال قدرت
– نفوذ اجتماعی و دینی روحانیت و مراجع شیعه
– قدرت سیاسی و نظامی ایلات
– وجود قدرت‌های استعمارگر در ایران

۳- به نظر شما، مهم‌ترین آثار و پیامدهای زیانبار عهدنامهٔ ترکمانچای چه بود؟

جواب: دادن حق مصونیت قضایی (کاپیتولاسیون) به اتباع کشور روسیه که دست آنها را برای دخالت در امور داخلی ایران تا دهه‌ها بازگشت و جدا شدن سرزمین‌های وسیعی از ایران

۴- ایران در دورهٔ قاجار از چه جهاتی برای انگلستان اهمیت داشت؟

جواب: حفظ هندوستان و جلوگیری از رسیدن رقبایش به هند از طریق ایران، نفوذ و دخالت سیاسی، نظامی و اقتصادی در منطقهٔ استراتژیک خلیج فارس و جزایر آن.

۵- علت اساسی توجه فرانسه به ایران در زمان ناپلئون چه بود؟ چرا روابط ایران و فرانسه در زمان فتحعلی‌شاه به شکست انجامید؟

جواب: – چون ایران مناسب‌ترین راه برای دستیابی ناپلئون به هند و شکست انگلستان در این مستعمره‌اش بود.
– به دلیل عهدشکنی فرانسوی‌ها؛ چون ناپلئون اندکی بعد از قرار داد، تمام تعهدات خود در پیمان با ایران را زیر پاگذاشت و با روسیه صلح کرد؛ هیئت نظامی فرانسوی‌ها را از ایران فراخواند و حکومت قاجار را در مقابل روس‌ها تنها گذاشت.

جواب دیگر: – ایران به عنوان مناسب‌ترین مسیر برای ناپلئون در دستیابی به هند و شکست انگلستان در این مستعمره محسوب می‌شد.
– به دلیل عهدشکنی فرانسوی‌ها، ناپلئون پس از امضای قرارداد، تمامی تعهدات خود را نقض کرد و با روسیه صلح کرد. او هیئت نظامی فرانسوی را از ایران فراخواند و حکومت قاجار را در برابر تهدیدات روس‌ها تنها گذاشت.

۶- منابع مورد استناد در این درس را استخراج و فهرست کنید.

جواب: عکس‌های تاریخی از دورهٔ قاجاریه، دانشنامهٔ جهان اسلام، سفرنامهٔ رضاقلی‌میرزا، روزنامهٔ خاطرات ناصرالدین‌شاه، کتاب اختناق ایران از مورگان شوستر آمریکایی، کتاب تاریخ ایران مدرن نوشتهٔ آبراهامیان، خاطرات سیاسی امین‌الدوله، بررسی‌های تاریخی بخش گفت‌وگوی ملکم‌خان با لردسالیسبوری.

در پاسخ سوالات متن درس سوم تاریخ دوازدهم خواهیم داشت:

۱- حکومت قاجار در چه شرایطى در ایران تاسیس شد؟

جواب: در آغاز قرن ۱۳ق/ ۱۹م، هم‌زمان با اوج‌گرفتن رقابت دولت‌های اروپایی برای تسلط سیاسی – اقتصادی بر کشورهای مشرق زمین، حکومت قاجار در ایران تأسیس شد.

۲- چگونگى تاسیس حکومت قاجاریه توسط آقا محمد خان قاجار را بیان کنید.

جواب: آقامحمدخان پسر بزرگ محمد حسن‌خان قاجار بود که پس از کشته شدن پدرش، به عنوان گروگان در شیراز، پایتخت کریم‌خان زند، به سر می‌برد و حتی مورد مشورت کریم‌خان قرار می‌گرفت. آقا محمدخان پس از مرگ کریم خان فرصت را غنیمت شمرد و از شیراز به استرآباد (گرگان) رفت و با متحد کردن افراد ایل قاجار، آمادهٔ رویارویی با زندیان شد. او نخست نواحی شمالی و مرکزی ایران را تصرف کرد و تهران را پایتخت خود قرار داد، سپس با غلبه بر لطفعلی‌خان زند و سرکوب طغیان حاکم گرجستان، در سال ۱۲۱۰ق/ ۱۱۷۴ش در تهران تاج‌گذاری کرد.

۳- علت لشكركشی آقامحمد خان قاجار به خراسان بعد از تاجگذاری چه بود؟

جواب: آقا محمدخان پس از تاج‌گذاری به عزم برچیدن بساط حکومت جانشینان نادرشاه و دستیابی به غنایم و گنجینهٔ جواهرات وی، راه خراسان را در پیش گرفت.

۴- علت لشكرکشی آقامحمد خان قاجار به قفقاز چه بود؟

جواب: او سپس به منظور برقرار کردن نظم و امنیت به منطقهٔ قفقاز لشکرکشی کرد و در همین زمان به‌دست چند تن از همراهانش به قتل رسید

۵- علت ستایش آقامحمد خان قاجار چه بود؟

جواب: آقامحمدخان برای ایجاد یکپارچگی سیاسی و بازگرداندن حاکمیت دولت مرکزی به سرتاسر قلمرو ایران بسیار کوشید.

۶- علت نکوهش آقامحمد خان قاجار چه بود؟

جواب: به سبب بی‌رحمی و کینه‌توزی‌اش در برخورد با مخالفان و رقیبان که تا حدودی ریشه در ستم‌هایی داشت که در زمان کودکی و نوجوانی بر او رفته بود، در تاریخ نام او به‌نکویی برده نمی‌شود.

۷- پس از آقا محمد خان قاجار چه کسی زمام امور را به دست گرفت؟

جواب: فتحعلی شاه

۸- سال‌های نخست سلطنت فتحعلی شاه به چه اموری گذشت؟

جواب: سال‌های نخست سلطنت فتحعلی شاه به سرکوب شورش‌های داخلی و تحکیم پادشاهی در خاندان قاجار گذشت.

۹- دوران سلطنت نسبتاً طولانی سلطنت فتحعلی شاه حکومت قاجار با چه شرایطی مواجه بود؟

جواب: در دوران سلطنت نسبتاً طولانی او، حکومت قاجار از یک سو با تهاجم نظامی گستردهٔ روسیه و از سوی دیگر با رقابت دولت‌های انگلستان و فرانسه برای نفوذ سیاسی و اقتصادی در ایران مواجه بود. فتحعلی‌شاه در حفظ یکپارچگی کشور و سامان دادن به اوضاع داخلی موفق بود اما در مقابله با تهاجم نظامی و نفوذ سیاسی کشورهای اروپایی ناکام ماند.

۱۰- محمد میرزا چگونه به تخت پادشاهی نشست؟

جواب: محمدمیرزا پس از مرگ فتحعلی‌شاه با تدابیر میرزا ابوالقاسم خان قائم‌مقام فراهانی و سرکوب چند تن از عموها و برادران خود، که مدعی سلطنت بودند، به تخت پادشاهی نشست.

۱۱- علت دسیسه گری مخالفان قائم مقام فراهانی چه بود؟

جواب: اگرچه تدابیر قائم‌مقام موجب سر و سامان یافتن امور کشور شد، ایستادگی او در مقابل زیاده خواهی‌های انگلیسی‌ها و تلاش برای کاستن از دخالت ناروای محمدشاه و درباریان در امور کشور، اسباب دسیسه‌گری مخالفانش را فراهم آورد و شاه را نسبت به این وزیر بزرگ بدبین کرد.

۱۲- پس از مرگ قائم مقام فراهانی چه کسی به جای او نشست؟

جواب: حاجی میرزا آقاسی، مراد و معلمِ درویش مسلک شاه، به جای او نشست. در دوران صدارت میرزا آقاسی، نفوذ دولت‌های روسیه و انگلستان در ایران افزایش یافت.

۱۳- پس از مرگ محمد شاه چه کسی و چگونه به تخت پادشاهی نشست؟

جواب: پس از مرگ محمدشاه، ولیعهد او، ناصرالدین میرزا، با درایت میرزاتقی‌خان فراهانی بر تخت شاهی نشست.

۱۴- ناصرالدین شاه چه کسی را به صدر اعظمی خودش انتخاب کرد؟

جواب: امیر کبیر

۱۵- امیر کبیر چه اقداماتی انجام داد؟

جواب:  امیرکبیر که تربیت یافتهٔ قائم مقام بود، با استفاده از تجربه‌های سیاسی ارزشمند خود، علاوه بر سامان دادن به اوضاع کشور، برنامهٔ منسجمی را برای اصلاح امور سیاسی و اقتصادی کشور تهیه کرد و بخشی از آن را به اجرا درآورد.

۱۶- چرا امیر کبیر به سرنوشت قائم مقام دچار شد و اصلاحاتش به نتیجه مطلوب نرسید؟

جواب: امیرکبیر با توطئه و دسیسهٔ مخالفان داخلی و خارجی به سرنوشت قائم‌مقام دچار شد و اصلاحاتش به نتیجه مطلوب نرسید.

۱۷- یکی از صدراعظم های عصر ناصری که نقش موثری در تشویق شاه برای سفر به فرنگ، اخذ تمدن اروپایی و ترغیب وی به دادن امتیازات به انگلیس و روسیه داشت چه کسی بود؟

جواب:  میرزا حسین‌خان سپهسالار، یکی از صدراعظم‌های عصر ناصری، نقش مؤثری در تشویق شاه برای سفر به فرنگ و اخذ تمدن اروپایی و ترغیب وی به دادن امتیازهای فراوان به انگلیس و روس تزاری داشت.

۱۸- چرا برنامه های میرزا حسین خان سيهسالار به نتیجه نهایی نرسید؟

جواب: برنامه‌های او به سبب مخالفت‌های داخلی و تردیدهای شاه به جایی نرسید.

۱۹- چرا اصلاحات عصر ناصرالدین شاه به تغییر اساسی منجر نشد؟

جواب: ناصرالدین شاه اگرچه ضرورت نوگرایی و جبران عقب‌ماندگی کشور را درک کرده بود، از نتایج سیاسی آن، که کاهش قدرت و اختیارات نامحدود شاه بود، به شدت وحشت داشت. برای مثال، او مدرسهٔ دارالفنون را نماد ترقی قلمداد می‌کرد و علاقهٔ فراوانی به انتشار کتاب و روزنامه داشت اما در عین حال، از نشر اندیشهٔ سیاسی جدید و ترویج افکار مشروطه‌طلبی و جمهوری‌خواهی در ایران سخت بیمناک بود. ازاین‌رو، اصلاحات عهد او به تغییر اساسی منجر نشد.

۲۰- در زمان ناصرالدین شاه کدام دولت‌های اروپایی نفوذ سیاسی خود را در ایران افزایش دادند و برای کسب امتیازات اقتصادی در کشور ما به رقابت برخاستند؟

جواب: در زمان ناصرالدین‌شاه نیز دولت‌های روسیه و انگلستان نفوذ سیاسی خود را در ایران افزایش دادند و برای کسب امتیازات اقتصادی در کشور ما به رقابت برخاستند.

۲۱- ناصرالدین شاه چگونه به قتل رسید؟

جواب: ناصرالدین شاه در واپسین سال‌های حکومت، بیشتر وقتش را به سرودن شعر، نقاشی و شکار می‌گذراند. سرانجام، در آستانهٔ پنجاهمین سالگرد سلطنتش، میرزا رضا کرمانی که از هواداران ستم کشیدهٔ سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود، او را به قتل رساند.

۲۲- نظام حکومتى ایران تا پیش از انقلاب مشروطه چگونه بود؟

جواب: نظام حکومتی ایران تا پیش از انقلاب مشروطه، پادشاهی مطلقه و استبدادی بود. 

۲۳- ویژگی های نظام پادشاهی مطلقه و استبدادی را نام ببرید.

جواب: شاه در رأس هرم قدرت قرار داشت و از اختیارات نامحدود برخوردار بود؛ عزل و نصب مقام‌های حکومتی و اعلام جنگ و صلح از جملهٔ اختیارات اساسی او به شمار می‌رفت. در واقع، شاه هر سه قوهٔ قانون گذاری، اجرایی و قضاوت را در انحصار خود داشت. شاهان قاجار خود را مالک جان و مال ایرانیان می‌شمردند و انتظار داشتند که همگان، از صدراعظم تا مردم عادی، فرمانشان را بی‌چون و چرا اطاعت کنند.

۲۴- چه عواملی قدرت و اختیارات شاه را در عصر قاجار تا حدودی محدود می‌کرد و شاهان در عمل نمی توانستند قدرت استبدادی و اختیارات نامحدود خود را به کار ببندند؟

جواب: زیرا از یک سو فاقد ابزارهای لازم، مانند نظام اداری کارآمد و ارتش ثابت و حرف‌های، برای اعمال قدرت مطلقه بودند و از سوی دیگر، نفوذ اجتماعی و دینی روحانیت و مراجع شیعه، قدرت سیاسی و نظامی ایلات و نفوذ و دخالت قدرت‌های استعمارگر دامنهٔ قدرت و اختیار شاهان را تا حدودی محدود می‌کرد.

۲۵- صدراعظم در دوره قاجار از چه اختیاراتی برخوردار بود؟

جواب: بعد از شاه، وزیر اعظم یا صدراعظم قرار داشت. صدر اعظم بر پایهٔ اختیاراتی که شاه به او می‌داد، می‌توانست در تمام امور کشور اظهارنظر و مداخله کند، به حضور شاه برسد و برای وی نامه بنویسد. این صاحب‌منصب عالی‌مرتبه همچنین امکان این را داشت که از موقعیت خود برای اصلاح امور کشور، رونق کسب و کار و رفاه مردم بهره ببرد. در عصر قاجار نیز همچون دوران پیش از آن، وزیران و صدراعظم‌ها امنیت جانی و مالی کافی نداشتند و شمار قابل توجهی از آنان با دسیسهٔ درباریان و بدگمانی و خشم شاهان، جان و دارایی خود را از دست دادند.

۲۶- والیان و حاکمان ایالات و ولایات عمدتاً از میان چه کسانی برگزیده شدند؟

جواب: والیان و حاکمان ایالات و ولایات، شهرها و روستاها عمدتاً از میان خاندان‌های زمین‌دار، اعیان یا بزرگان محلی، سران ایلات و عشایر و شاهزادگان قاجاری برگزیده می‌شدند.

۲۷- حاکمان ایالات و ولایات در دوره قاجار از چه اختیاراتى برخوردار بودند؟

جواب: حاکمان ایالات و ولایات تا حدودی خودمختار بودند و بخش اعظم درآمد منطقهٔ تحت فرمان خویش را برای خود نگه می‌داشتند.

۲۸- شاهان قاجار چگونه به دنبال گسترش نفوذ و استحکام سلطنت خود بودند؟

جواب: شاهان قاجار از طریق برقراری پیوند ازدواج با خاندان‌های زمین‌دار، بزرگان محلی و مقام‌های بلندپایهٔ حکومتی به دنبال گسترش نفوذ و استحکام سلطنت خود بودند.

۲۹- اداره ایالت آذربایجان با مرکزیت شهر تبریز بر عهده چه کسی بود؟

جواب: ادارهٔ ایالت آذربایجان با مرکزیت شهر تبریز، همواره به عهده ولیعهد بود.

۳۰- چهار وزارت خانه قدیمی عصر قاجار نام ببرید.

جواب: نظام اداری ایران در اوایل عصر قاجار بسیار کوچک بود و به چهار اداره یا وزارت خانهٔ قدیمیِ مالیه، جنگ، عدلیه و امور خارجه محدود می‌شد.

۳۱- علت گسترش وزارتخانه‌ها در در زمان ناصرالدین شاه چه بود؟

جواب: در دوران ناصرالدین شاه و تحت تأثیر مواجههٔ ایران با تمدن غربی، وزارت‌خانه‌های دیگری به تشکیلات اداری افزوده شد.

۳۲- مکان و تجهیزات وزارتخانه در دوره قاجار چگونه بود؟

جواب: در آن زمان، وزارت‌خانه‌ها اغلب مکان و تجهیزات، کارکنان حقوق‌بگیر، دوایر محلی و حتی بایگانی منظم نداشتند و دامنهٔ فعالیتشان به ندرت از پایتخت فراتر می‌رفت.

۳۳- وزارتخانه در دوره قاجار چگونه اداره می شد؟

جواب: ادارهٔ این وزارت‌خانه‌ها اغلب به شکل موروثی در اختیار خانواده‌های سرشناسی بود که با یکدیگر رقابت داشتند و گاه سمت‌های اداری را میان خود خرید و فروش می‌کردند.

۳۴- پرسابقه ترین و گسترده ترین وزارتخانه چه نام داشت و وظیفه آن چه بود؟

جواب: پرسابقه‌ترین و گسترده‌ترین آنها، وزارت مالیه به ریاست مستوفی‌الممالک بود و مستوفیانی که نسل اندر نسل به شغل مستوفیگری اشتغال داشتند آن را اداره می‌کردند. مستوفیان مسئولیت محاسبه و گردآوری مالیات‌ها و نظارت بر املاک دیوانی و سلطنتی (خاصه) را برعهده داشتند.

۳۵- سازمان قضایی عصر قاجار چند گونه بود نام ببرید و درباره آنها توضیح دهید.

جواب: ۱- محاکم عُرف که به تخلفات و جرایم سیاسی و امنیتی مانند شورش، سرقت، نزاع و عدم پرداخت مالیات رسیدگی می‌کردند. این محاکم را قضات و مأمورانی اداره می‌کردند که از مقام‌های حکومتی فرمان می‌بردند و حقوق می‌گرفتند.
۲- محاکم شرع که دعاوی مدنی مانند دعواهای خانوادگی، ملکی و ارث را حل و فصل می‌کردند. در این محاکم، روحانیان قضاوت می‌کردند و هزینه‌های رسیدگی برعهده طرفین دعوا بود.

۳۶- ارتش و تشکیلات نظامی در زمان آقا محمد خان قاجار جار چگونه بود.

جواب: آقامحمدخان قاجار با استفاده از جنگاوران ایل خود و دیگر ایل‌های متحد آن، قدرت را به‌دست گرفت. این ارتش مجهز به تیر و کمان، گرز، شمشیر و تفنگ‌های فتیله‌ای بود و به ندرت از توپخانه استفاده می‌کرد.

۳۷- چرا عباس میرزا در صدد برآمد با استفاده از دانش و تجارب کارشناسان نظامی فرانسه و انگلستان ارتش ایران را تجدید و مجهز به سلاح های مدرن کند؟ و چرا تلاش های او به نتیجه نرسید؟

جواب: ارتش ایلیاتی قاجار در جنگ با ارتش‌های اروپایی و به خصوص ارتش روسیه، که حرفه‌ای، آموزش دیده و مجهز به سلاح‌های آتشین جدید بود، ناکارآمدی خود را نشان داد. ازاین‌رو، عباس‌میرزا فرمانده جنگ‌های ایران و روس، درصدد برآمد با استفاده از دانش و تجارب کارشناسان نظامی فرانسه و انگلستان، ارتش ایران را تجدید سازمان و مجهز به سلاح‌های مدرن کند، اما تلاش‌های او به‌دلیل پیمان‌شکنی دولت فرانسه، بدعهدی دولت انگلیس و موانع و مشکلات داخلی بی‌نتیجه ماند.

۳۸- یکی از مقاصد امیر کبیر از تاسیس مدرسه دارالفنون چه بود؟

جواب: یکی از مقاصد او از تأسیس مدرسهٔ دارالفنون، آموختن دانش نظامی جدید و اشاعهٔ آن و نیز تقویت توان جنگی و دفاعی کشور بود.

۳۹- ناصرالدین شاه امتیاز تاسیس بريگاد قزاق را به کدام کشور واگذار کرد و وظیفه آنها چه بود؟

جواب: ناصرالدین شاه امتیاز تأسیس یک واحد نظامی حرفه‌ای با عنوان بریگاد قزاق را به روسیه واگذار کرد. نیروی قزاق تشکیلات نظامی منسجم و منظمی بود که تا اواخر حکومت قاجار تحت فرماندهی افسران روسی فعالیت می‌کرد. نفرات این نیرو در اوج گسترش کمتر از 10 هزار نفر بود و بیشتر به عنوان نیروی نگهبان شخص شاه و خاندان سلطنت و دفع کنندهٔ شورش‌ها و اعتراض‌های داخلی عمل می‌کرد و در حفظ مرزها و مقابله با هجوم خارجی کارایی چندانی نداشت.

۴۰- همزمان با شكل‌گیری حکومت قاجار در ایران کدام قدرت های اروپایی و چرا رقابت شدیدی را برای تسلط در ديگر کشورها از جمله ایران آغاز کردند؟

جواب: م‌زمان با شکل‌گیری حکومت قاجار در ایران، قدرت‌های اروپایی (روسیه، انگلستان و فرانسه) با اتکا به تغییر و تحولات سیاسی و اجتماعی و به پشتوانهٔ پیشرفت‌های علمی، صنعتی و اقتصادی، رقابت شدیدی را برای تسلط بر دیگر کشورها، از جمله ایران، آغاز کردند.

۴۱- چرا کشور ایران در دوره قاجار در برابر هجوم اروپاییان غافلگیر شد و آمادگی لازم برای مقابله با رویارویی با آنها را نداشت؟

جواب: زمامداران و مردم ایران که از تغییر و تحولات و پیشرفت‌های جوامع و کشورهای اروپایی ناآگاه یا کم‌اطلاع بودند، آمادگی لازم برای مقابله با چنین رویارویی سنگینی را نداشتند و در مقابل هجوم اروپایی‌ها به نوعی غافلگیر شدند.

۴۲- روسیه در زمان پتر کبیر سیاست توسعه طلبانه را با چه هدفی آغاز کرد؟

جواب: دولت روسیه از زمان پترکبیر، سیاست توسعه طلبانه‌ای را با هدف تسلط بر سرحدات شمالی ایران و عثمانی آغاز کرد.

۴۳- چه حادثه‌اى سرآغاز جنگ هاى ایران و روسیه به حساب می آید؟

جواب: اقتدار نظامی نادرشاه و سپس آقامحمدخان مدت کوتاهی روس‌ها را وادار به عقب‌نشینی نمود اما در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار و پس از آنکه حاکم گرجستان خود را تحت حمایت دولت روسیه قرار داد، روس‌ها به منطقهٔ قفقاز لشکرکشی کردند و گرجستان را تصرف نمودند. این اقدام سرآغاز جنگ‌های ایران و روسیه به حساب می‌آید.

۴۴) فرمانده‌ی جنگ های اول ایران و روسیه به عهده چه کسی بود و چه عواملی موجب پیروزى روسیه انعقاد معاهد گلستان انجامید؟

جواب: دور اول جنگ‌های ایران و روس (۱۲۱۸- ۱۲۲۸ق/ ۱۹۰۳- ۱۸۱۳م) که با هجوم نظامیان روسی آغاز شد، در طی حدود ۱۰ سال جنگ، سپاهیان ایران به فرماندهی عباس میرزا، رشادت و سلحشوری چشمگیری از خود نشان دادند و در مواردی روس‌ها را شکست دادند، این دور از جنگ‌ها سرانجام به سبب عدم توازن قدرت نظامی و اقتصادی دو کشور، ضعف سیاسی حکومت قاجار و پیمان‌شکنی دولت‌های فرانسه و انگلستان، به پیروزی روسیه و انعقاد معاهدۀ گلستان انجامید.

۴۵- علت شروع دور دوم جنگ های ایران و روسیه چه بود؟

جواب: یکی مشخص نبودن خطوط مرزی در عهدنامهٔ گلستان و ادعاهای ارضی جدید روس‌ها و دیگری فریاد کمک‌خواهی مردم مسلمان شهرها و روستاهایی بود که به واسطهٔ معاهدهٔ گلستان تحت‌سلطه و ستم روس‌ها قرار گرفته بودند. با صدور فتوای جهاد برخی از علما، عده زیادی از ایرانیان آماده جهاد شدند و حکومت قاجار را به اقدام نظامی برای آزادی سرزمین‌های ایرانی ترغیب کردند.

۴۶- علت شکست ایران در جنگ دوم با روسیه چه بود؟

جواب: در ابتدای جنگ، نیروهای ایرانی به فرماندهی عباس میرزا به سرعت بسیاری از مناطق اشغالی را آزاد کردند اما روسیه با تمام قوا و تجهیزات نظامی خود وارد عرصهٔ کارزار شد و در شرایطی که انگلستان برخلاف تعهداتش از کمک نظامی و مالی به ایران خودداری می‌کرد، سپاه ایران را شکست داد و حکومت قاجار را وادار به پذیرش معاهدهٔ ترکمانچای کرد. ناتوانی فتحعلی‌شاه در تأمین تدارکات سپاه و بی‌کفایتی و سستی برخی از فرماندهان، مانند آصف‌الدوله و نیز اعتماد به وعده‌ها و قدرت خارجی در این شکست تأثیرگذار بود.

۴۷- جنگ دوم ایران و روسیه منجر به عقد کدام عهدنامه شد؟

جواب: عهدنامه ترکمانچای

۴۸-نتیجه قراداد گلستان و ترکمانچاى چه بود؟

جواب: نتیجهٔ قراردادهای گلستان و ترکمانچای، مناطق وسیعی از سرزمین‌های حاصلخیز ایران در غرب دریای کاسپی (خزر) که شامل ولایات گرجستان، داغستان، ارمنستان، نخجوان و اران با شهرها و روستاهای آباد و پرجمعیت بود، به روسیه واگذار شد و رود ارس مرز دو کشور قرار گرفت. به علاوه، ایران در عهدنامهٔ گلستان از داشتن کشتی جنگی در دریای کاسپی (خزر) محروم شد و در معاهدهٔ ترکمانچای نیز متعهد گردید که مبلغ 5 میلیون تومان غرامت به دولت روسیه بپردازد و به اتباع آن کشور نیز حق مصونیت قضایی (کاپیتولاسیون) بدهد.

۴۹- امتیازات اقتصادی و سیاسی روسیه از ایران در عصر قاجار را نام ببرید.

جواب: ارتباط حکومت قاجار با روسیه به روابط سیاسی و نظامی محدود نمی‌شد. روس‌ها یک قرارداد تجاری را ضمیمهٔ عهدنامهٔ ترکمانچای کردند که نتیجهٔ آن گسترش نفوذ اقتصادی آنان در ایران و تسلط بر بازار نیمهٔ شمالی کشور ما بود. علاوه بر آن، روسیه در رقابت با انگلستان امتیازات اقتصادی و سیاسی متعددی مانند تأسیس بانک استقراضی، شیلات شمال و تأسیس نیروی قزاق را گرفت.

۵۰- هدف انگلستان از امضای معاهده مجمل و مفصل چه بود؟

جواب: سلطهٔ استعماری انگلستان بر هندوستان در سدهٔ ۱۸م، موجب توجه بیشتر انگلیسی‌ها به ایران شد. در اوایل دورهٔ قاجار، دولت انگلیس کوشید با اعزام سفیران کارکشته به ایران و امضای معاهدات مُجمَل و مُفصَل، نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در میهن ما گسترش دهد و مانع آن شود که کشورهای رقیبش از طریق ایران به هندوستان برسند. این کشور همچنین با حضور در خلیج فارس و تسلط بر برخی از جزایر ایرانی، زمینه را برای گسترش نفوذ و دخالت سیاسی، نظامی و اقتصادی خود در این منطقهٔ راهبردی (استراتژیک)  فراهم آورد.

۵۱- هدف انگلستان از جدا کردن سرزمین های شرق ایران چه بود؟

جواب: از اواخر عهد فتحعلی‌شاه، دولت انگلیس درصدد برآمد که با جداکردن سرزمین‌های شرقی ایران، منطقه‌ای حائل و تحت نفوذ خود در مرزهای هندوستان به‌وجود آورد. به همین منظور، در زمان محمدشاه و ناصرالدین‌شاه از حاکم نافرمان هرات و دیگر امیران شورشی افغان حمایت کرد و با اقدامات سیاسی و نظامی خود مانع سرکوب این شورش‌ها توسط سپاه ایران شد.

۵۲- انگلستان با تحمیل چه معاهداتی سرزمین هاى شرقی ایران را جدا کرد؟

جواب: انگلستان سرانجام با تحمیل معاهدۀ پاریس به حکومت قاجار، افغانستان و هرات را از ایران جدا کرد (۱۲۷۳ق). انگلیسی‌ها سپس با قرارداد گلداسمیت، مناطقی از سیستان و بلوچستان را نیز از ایران جدا و ضمیمهٔ خاک هندوستان کردند که خود بر آن فرمان می‌راندند.

۵۳- امتیازات اقتصادی که انگلیسی ها در زمان ناصرالدین شاه قاجار از ایران گرفتند را نام ببرید؟

جواب: گرفتن امتیازات اقتصادی؛ در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه، انگلیسی‌ها در رقابتی تنگاتنگ با رو‌س‌ها، موفق به گرفتن امتیازات اقتصادی متعددی از ایران شدند که امتیازهای رویتر، بانک شاهنشاهی و توتون و تنباکو (رژی یا تالبوت) از جملهٔ مهم‌ترین آنها بود.

۵۴- واگذاری امتیازات به انگلستان موجب نگرانی چه کسانی شد و چرا؟

جواب: واگذاری امتیازات موجب نگرانی مردم، به ویژه بازرگانان و روحانیان، از تسلط بیگانگان بر اقتصاد و منابع تولید کشور شد و اعتراضات و جنبش‌هایی را برانگیخت.

۵۵- طبق معاهده توتون و تنباکو انگلستان به چه امتیازاتی دست یافت؟ و چرا امتیاز توتون و تنباکو به امتیاز تالبوت معروف شد؟

جواب: یکی از مهم‌ترین این جنبش‌ها، اعتراض در مقابل امتیاز تنباکو بود. در ماجرای امتیاز توتون و تنباکو، ناصرالدین شاه در برابر دریافت مبلغی ناچیز و یک چهارم سود سالانه، انحصار خرید و فروش تنباکو و توتون در داخل و خارج ایران را به مدت پنجاه سال به یک انگلیسی به نام تالبوت واگذار کرد. از این رو این قرارداد به قرارداد تالبوت مشهور شده است و چون نام شرکت تالبوت، «رژی» بود این عهدنامه را رژی نیز می‌نامند.

۵۶- چرا مردم ایران به قرارداد تالبوت اعتراض کردند و چه کسانی رهېری اعتراض آنها را به عهده گرفتند؟

جواب: مردم ایران که می‌دیدند این قرارداد نوعی استثمار اقتصادی است، شروع به قیام و اعتراض نسبت به این قرارداد کردند. علما و روحانیون، رهبری این اعتراضات را به‌دست گرفتند و در نهایت مرجع بزرگ شیعه آیت الله میرزای شیرازی حکم تاریخی خود را صادر کرد: «بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بأیّ نحٍو کان، در حکم مبارزه با امام زمان عج الله تعالی فرجه است». این فتوا در کنار اعتراضات مردم، در نهایت شاه را مجبور به لغو قرارداد کرد.

۵۷- همزمان با روی کار آمدن قاجارھا چه کسی در فرانسه قدرت گرفت؟

جواب: هم‌زمان با روی کار آمدن قاجارها در ایران، ناپلئون بناپارت در فرانسه قدرت گرفت.

۵۸- چرا فرانسه تصمیم گرفت رقیب خود انگلستان را با هجوم به مستعمراتش از پای در آورد؟

جواب: ناپلئون که سیاست توسعه طلبانه‌ای را در اروپا و جهان دنبال می‌کرد، با مانع بزرگی همچون انگلستان روبه‌رو شد که به دلیل جزیر‌ه‌ای بودن و برخورداری از نیروی دریایی قدرتمند، توان رویارویی مستقیم با آن را نداشت. بنابراین، تصمیم گرفت رقیب خود را با هجوم به مستعمراتش از پای درآورد. از این‌رو، نخست مصر را تصرف کرد و سپس درصدد حمله به هندوستان برآمد.

۵۹- چرا نمایندگان نایلئون یکی پس از دیگری راهی دربار قاجار شدند و چرا فتحعلى شاه قاجار از پیشنهاد امپراتور فرانسه برای برقراری رابطه استقبال کرد؟

جواب: از آنجا که ایران مناسب‌ترین راه دستیابی ناپلئون به هند بود، نمایندگان او یکی پس از دیگری راهی دربار قاجار شدند. فتحعلی‌شاه که درگیر جنگ با روسیه بود و به متحد قدرتمندی نیاز داشت، از پیشنهاد امپراتور فرانسه برای برقراری رابطه استقبال کرد.

۶۰- در زمان فتحعلی شاه قاجار کدام عهدنامه بین ایران و فرانسه امضا شد؟

جواب: عهدنامه فینکنشتاین

۶۱- فرانسه در عهدنامه فینکنشتاین چه تعهدی را به ایران امضا کرد؟

جواب: هیئتی نظامی از فرانسه برای تعلیم و تجهیز سپاه به ایران آمد و در مدت کوتاهی اقدامات مفیدی در این زمینه انجام شد.

۶۲- چرا اتحاد سیاسی و نظامی ایران و فرانسه در عهدنامه فینكنشتاين زیاد دوام نیاورد؟

جواب: زیرا ناپلئون اندکی بعد تمام تعهدات خود در برابر ایران را زیر پا گذاشت و با روسیه صلح کرد؛ هیئت نظامی فرانسوی را از ایران فراخواند و حکومت قاجار را در مقابل روس‌ها تنها گذاشت.

۶۳- دلایل اختلاف ایران و عثمانی در زمان فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار چه بود؟

جواب: در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه، به سبب اختلافات مرزی، بدرفتاری عثمانیان با زائران ایرانیِ عتبات عالیات و مشکلات تجاری، تنش‌هایی میان دو کشور بروز کرد.

۶۴- با وساطت کدام کشور های اروپایی قرارداد ارزنةالروم اول و دوم میان ایران و عثمانی بسته شد؟

جواب: با وساطت دولت‌های انگلستان و روسیه مذاکراتی میان ایران و عثمانی صورت گرفت و قراردادهای صلح ارزنةالروم اول و دوم میان آنها بسته شد و به کشمکش‌ها پایان داد.

۶۵- در اواخر دوره قاجار عثمانی چگونه توانست بخشی از اندیشمندان ایرانی را به سوی خود جلب کند؟

جواب: در اواخر دورهٔ قاجار، با شکل‌گیری دسته‌بندی‌های سیاسی – نظامی تازه در اروپا و نفرت تاریخی مردم ایران از انگلستان و روسیه، عثمانی توانست با شعار «لتحاد اسلام» بخشی از اندیشمندات ایرانی را به سمت خود جلب کند.

۶۶- حکومت قاجار برای کاستن از نفوذ روز افزون روسیه و انگلستان در امور ایران چه اقدامی انجام داد و چرا موفقیت چندانی به دست نیاورد؟

جواب: حکومت قاجار برای کاستن از نفوذ و دخالت‌های روزافزون روسیه و انگلستان در امور ایران، تلاش می‌کرد که با کشورهای دیگر مانند آمریکا، اتریش، ایتالیا و بلژیک ارتباط برقرار کند، اما به سبب سنگ اندازی رو‌س‌ها و انگلیسی‌ها و بی‌رغبتی این کشورها در این باره موفقیت چندانی به دست نیاورد.

۶۷- دست‌اندازی روسیه به خاک ایران بعد از معاهدهٔ ترکمانچای همچنان ادامه پیدا کرد. روس‌ها مناطق وسیعی از سرزمین‌های ایرانی در شرق دریای کاسپی (خوارزم و ماوراءالنهر) را تسخیر و عهدنامۀ آخال (۱۲۹۹ق/ ۱۸۸۱م) را بر حکومت قاجار تحمیل کردند.

۶۸- چرا در عصر قاجار دو کشور ایران و عثمانی مجال کمتری برای دشمنی با یکدیگر داشتند؟

جواب: در عصر قاجار دو کشور مسلمان ایران و عثمانی به سبب درگیری‌های مستمر با دولت‌های اروپایی، مجال کمتری برای دشمنی و جدال با یکدیگر داشتند.

۶۹- یکی از مسیرهای آشنایی ایرانیان با پیشرفت پروژه ها و تحولات نظام جهانی در دوره قاجار کدام کشور بود؟

جواب: کشور عثمانی

۷۰- وساطت کدام دولت ها قراردادهای صلح ارز روم اول و دوم میان ایران و عثمانی بسته شد و به کش مکش ها پایان داد؟

جواب: روسیه و انگلستان- قراردادهای صلح ارزنه الروم اول و دوم

۷۱- در زمان فتحعلی شاه و محمد شاه چه تنش هایی میان دو کشور ایران و عثمانی بروز کرد؟

جواب: به سبب اختلافات مرزی، بد رفتاری عثمانیان با زائران ایران ی عتبات عالیات و مشکلات تجاری

۷۲- علت تنش های نظامی بین ایران و عثمانی در دوره فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار چه بود؟

جواب: به سبب اختلافات مرزی، بد رفتاری عثمانیان با زائران ایران ی عتبات عالیات و مشکلات تجاری

۷۳- قرارداد فین‌کنشتاین بین کدام دولت ها بسته شد؟

جواب: ایران و فرانسه

۷۴- پس از عهدنامه عهدنامه فین کنشتاین هیئتی نظامی از سوی فرانسه برای تعلیم و تجهیز سپاه به ایران آمد ناپلئون بناپارت برای شکست انگلستان چه تصمیمی گرفته بود.

۷۵- هم زمان با روی کار آمدن قاجار ها در ایران، ناپلیون بناپارت در فرانسه قدرت گرفت.

۷۶- انگلستان با تحمیل کدام قرارداد به حکومت قاجار، افغانستان و هرات را از ایران جدا کرد؟

جواب: پاریس

۷۷- قراردادهای مجمل و مفصل بین کدام دولت ها بسته شد؟

جواب: ایران و انگلستان

۷۸- طبق عهد نامه آخال چه مناطقی از ایران جدا شد؟

جواب: در شرق دریای کاسپین (خوارزم و ماوراءالنهر)

۷۹- در کدام قرار داد ایران به روسیه ۵ میلیون تومان غرامت پرداخت و به اتباع آن کشور نیز حق مصونیت قضایی یا کاپیتولاسیون را داد؟

جواب: ترکمنچای

۸۰- بعد از اتمام جنگ های ایران و روس رود ارس مرز دو کشور قرار گرفت؟

۸۱- فرمانده سپاه ایران در جنگ های ایران و روس عباس میرزا بود.

۸۲- دور اول جنگ‌های ایران و روس به انعقاد پیمان گلستان انجامید.

۸۳- قراردادهای گلستان و ترکمان چای بین کدام دولت بسته شد؟

جواب: ایران و روسیه

۸۴- هدف اصلی دولت روسیه از زمان پتر کبیر از سیاست توسعه طلبانه ذر خارج از مرزهای خود چه بود؟

جواب: تسلط بر سرحدات شمالی ایران و عثمانی

۸۵- دولت روسیه از زمان پتر کبیر، سیاست توسعه طلبانه ای را به هدف تسلط بر سرحدات شمال ایران و عثمانی آغاز کرد.

۸۶- در محاکم شرع روحانیان به قضاوت می پرداختند.

۸۷- در دوران قاجار و در زمان حکومت ناصرالدین شاه تحت تأثیر مواجهه ایران با تمدن غربی وزارتخانه های دیگری نیز تشکیل شد.

۸۸- در دوره قاجار اداره ایالت آذربایجان به مرکزیت شهر تبریز همواره به عهده ولیعهد بود.

۸۹- پس از مرگ محمد شاه، ولیعهد او ناصرالدین میرزا با درایت میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) بر تخت شاهی نشست.

۹۰- فتحعلی شاه پسرش عباس میرزا را به ولایت عهدی برگزیده بود، اما مرگ زودهنگام این شاهزاده لایق موجب شد مقام ولایت عهدی به محمد میرزا، برسد.

در این بخش، مروری بر جواب صفحه ۳۲ تا ۴۶ تاریخ دوازدهم انسانی انجام داده شد. با اضافه کردن عبارت “حاشیه نیوز” در آخر جستجوهای درسی خود در گوگل، به بهترین پاسخ ها دسترسی خواهید داشت. لطفاً به خاطر داشته باشید که ابتدا سعی کنید پاسخ سوالات را خودتان بیابید و سپس برای بررسی صحت آن به این پاسخ ها مراجعه کنید. اگر سوالی دارید، آن را در قسمت دیدگاه بپرسید تا معلمان و کارشناسان ما به آن پاسخ دهند.